سوال پژوهشی: چگونه سوالاتی بپرسیم که مسیر پژوهش را روشن می‌کنند؟
نویسنده:مینا مهدویان، پژوهشگر و مدرس دوره های پژوهشگری
سوال پژوهشی هدایت کننده مسیر پژوهش است.
سوال پژوهشی دقیقاً مشخص می‌کند که شما در کار پژوهش خود به دنبال یافتن یا کشف چه چیزی هستید. یک پرسش پژوهشی خوب برای هدایت مقاله پژوهشی، یا پایان‌نامه شما ضروری است.
- تمام پرسش‌های پژوهش باید دارای ویژگی‌های زیر باشند:
- متمرکز بر یک مسئله یا موضوع واحد باشند.
- با استفاده از منابع اولیه و/یا ثانویه قابل پژوهش باشند.
- پاسخ‌گویی به آن‌ها در چارچوب زمانی و با توجه به محدودیت‌های عملی، امکان‌پذیر (یا شدنی) باشد.
- به اندازه‌ای مشخص (دقیق) باشند که بتوان به طور کامل به آن‌ها پاسخ داد.
- به اندازه‌ای پیچیده باشند که بتوان پاسخ آن‌ها را در گستره یک مقاله یا پایان‌نامه بسط داد (یا توسعه داد).
- به رشته تحصیلی شما و/یا به طور کلی‌تر به جامعه مرتبط باشند.
معمولاً برای هدایت روند پیشرفت خود در یک کار پژوهشی، یک سوال پژوهشی واحد تدوین می‌کنید. پاسخ شما به این پرسش، گزاره اصلی (thesis statement) شما را تشکیل می‌دهد – یعنی همان ادعای محوری یا موضعی که کار شما از آن دفاع خواهد کرد.
یک پروژه پژوهشی بزرگ‌تر، مانند یک پایان‌نامه ، ممکن است چندین پرسش پژوهش یا بیانیه مسئله (problem statement) را ایجاب کند . با این حال، همه آن‌ها باید به وضوح با یکدیگر مرتبط بوده و حول یک مسئله پژوهشی محوری متمرکز باشند.
چگونه یک سوال پژوهشی بنویسیم
شما می‌توانید برای تدوین یک پرسش پژوهشی قوی، این مراحل را دنبال کنید:
- موضوع خود را انتخاب کنید.
- مطالعه اولیه‌ای در مورد وضعیت فعلی (یا آخرین تحولات) آن رشته (حوزه) انجام دهید.
- تمرکز خود را به یک حوزه (یا جنبه) تخصصی مشخص محدود کنید.
- مسئله پژوهشی را که به آن خواهید پرداخت، شناسایی کنید.
- نحوه چارچوب‌بندی پرسش شما به اهدافی که پژوهش شما دنبال می‌کند یا قصد دستیابی به آن را دارد، بستگی دارد.
نمونه‌هایی از چگونگی تدوین یا فرموله‌بندی پرسش‌ها برای اهداف مختلف
اهداف پژوهش:
توصیف و اکتشاف
نحوه تدوین پرسش پژوهش:
- ویژگی‌های X چیست؟ X چه ویژگی‌هایی دارد؟
- X چگونه در طول زمان تغییر کرده است؟
- علل X چیست؟ (چه عواملی باعث X شده‌اند؟)
- X چگونه با Y برخورد کرده (یا مواجه شده) است؟
تبیین و آزمون
- چه رابطه‌ای بین X و Y وجود دارد؟ (رابطه بین X و Y چیست؟
- نقش X در Y چیست؟
- تأثیر X بر Y چیست؟
- X چگونه بر Y تأثیر می‌گذارد؟
ارزیابی و اقدام
- مزایا و معایب X چیست؟
- X چقدر موثر است؟
- چگونه می‌توان X را بهبود بخشید؟
استفاده از مسئله پژوهش برای تدوین پرسش پژوهش
مسئله پژوهش نمونه: معلمان مدرسه مهارت‌های لازم برای شناسایی یا راهنمایی صحیح کودکان تیزهوش در کلاس درس را ندارند.
پرسش(های) پژوهش نمونه
معلمان چه تکنیک‌های عملی را می‌توانند برای شناسایی و راهنمایی بهتر کودکان تیزهوش به کار ببرند؟
توجه داشته باشید که اگرچه به بیشتر پرسش‌های پژوهش می‌توان با انواع مختلفی از پژوهش پاسخ داد، اما نحوه چارچوب‌بندی پرسش شما باید به تعیین انتخاب‌هایتان در زمینه روش پژوهش کمک کند.
چه چیزی یک سوال پژوهشی را قوی می‌سازد؟
پرسش‌های پژوهش، سنگ بناییا محور اصلی کل پروژه شما هستند، بنابراین مهم است که زمانی را برای دقیق‌تر کردن آن‌ها اختصاص دهید. معیارهای زیر می‌تواند به شما کمک کند تا قوت پرسش پژوهش خود را ارزیابی کنید
- متمرکز بر یک موضوع واحد:
پرسش پژوهشی محوری شما باید با مسئله پژوهش شما همسو باشد تا کار پژوهش شما متمرکز بماند. اگر چندین پرسش دارید، همه آن‌ها باید به وضوح با هدف محوری شما مرتبط باشند.
- قابل پاسخ‌گویی با استفاده از منابع معتبر:
پرسش شما باید با استفاده از داده‌های کمی و/یا کیفی، یا با مطالعه منابع علمی آکادمیک در آن زمینه برای توسعه استدلالتان، قابل پاسخ‌گویی باشد. اگر دسترسی به چنین داده‌هایی غیرممکن باشد، احتمالاً باید در مورد پرسش خود تجدید نظر کنید.
- مبتنی بر قضاوت‌های ارزشی نباشد:
از کلمات ذهنی (سوبژکتیو) مانند خوب، بد، بهتر و بدتر اجتناب کنید. این کلمات معیارهای واضحی برای پاسخ به پرسش ارائه نمی‌دهند.مثال پرسش نادرست: آیا X یا Y سیاست بهتری است؟
مثال پرسش صحیح: سیاست‌های X و Y در کاهش نرخ Z چقدر موثر هستند؟
- امکان‌پذیر (عملی) و مشخص (دقیق)
قابل پاسخ‌گویی در چارچوب محدودیت‌های عملی: اطمینان حاصل کنید که زمان و منابع کافی برای انجام تمام پژوهش لازم برای پاسخ به پرسش خود را دارید. اگر به نظر می‌رسد نمی‌توانید به داده‌های مورد نیاز دسترسی پیدا کنید، محدودتر کردن پرسش خود را برای مشخص‌تر (دقیق‌تر) شدن آن در نظر بگیرید.
استفاده از مفاهیم مشخص و به خوبی تعریف شده: تمام اصطلاحاتی که در پرسش پژوهش استفاده می‌کنید باید معانی واضحی داشته باشند. از زبان مبهم، اصطلاحات تخصصی بی‌مورد ، و ایده‌های بیش از حد گسترده اجتناب کنید. مثال مبهم: رسانه‌های اجتماعی چه تأثیری بر ذهن افراد دارند؟ مثال دقیق: استفاده روزانه از توییتر چه تأثیری بر دامنه توجه نوجوانان ۱۶ ساله در دبیرستانهای منطقه شما دارد؟
نباید به دنبال یک راه‌حل قطعی، سیاست، یا برنامه اقدام باشد: پژوهش در مورد آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی است، نه دستور دادن. حتی اگر پروژه شما بر یک مسئله عملی متمرکز باشد، باید هدف آن بهبود درک و فهم باشد، نه اینکه خواستار یک راه‌حل آماده و از پیش تعیین‌شده باشد.
اگر راه‌حل‌های آماده ضروری هستند، به جای آن، انجام پژوهش در عمل (action research) را در نظر بگیرید. پژوهش در عمل یک روش پژوهشی است که هدف آن بررسی همزمان یک مسئله در حین حل آن است.
به عبارت دیگر، همانطور که از نامش پیداست، پژوهش در عمل، همزمان با انجام پژوهش، اقدام نیز می‌کند. مثال نادرست/دستوری: دولت در مورد مشارکت پایین رأی‌دهندگان چه کاری باید انجام دهد؟ مثال صحیح/تحلیلی: موثرترین استراتژی‌های ارتباطی برای افزایش مشارکت رأی‌دهندگان در میان افراد ۱۸ تا ۳۰ ساله چیست؟
- پیچیده و قابل بحث (استدلالی):
نتوان با بله یا خیر به آن پاسخ داد: پرسش‌های بسته (که پاسخ آن‌ها بله یا خیر است) برای اینکه پرسش‌های پژوهشی خوبی باشند، بیش از حد ساده هستند. آن‌ها دامنه کافی برای تحقیق و بحث عمیق فراهم نمی‌کنند.مثال ساده: آیا در ده سال گذشته، تعداد افراد بی‌خانمان در ایران یافته است؟
مثال پیچیده: عوامل اقتصادی و سیاسی چگونه بر الگوهای بی‌خانمانی در ایران متحده طی ده سال گذشته تأثیر گذاشته‌اند؟
نتوان با حقایق به راحتی قابل دسترس به آن پاسخ داد: اگر بتوانید با یک جستجوی ساده در گوگل، یا با مراجعه به یک کتاب یا مقاله، به پرسش پاسخ دهید، احتمالاً به اندازه کافی پیچیده نیست. یک پرسش پژوهشی خوب نیازمند داده‌های اصیل، ترکیب (سنتز) منابع متعدد، و تفسیر و استدلال اصیل پیش از ارائه پاسخ است.
استفاده از پرسش‌های فرعی برای تقویت یا بهبود پرسش پژوهشی اصلی
به احتمال زیاد، سوال پژوهشی اصلی شما نمی‌تواند یک‌باره پاسخ داده شود. به همین دلیل پرسش‌های فرعی مهم هستند: آن‌ها به شما امکان می‌دهند تا به پرسش اصلی خود به صورت گام به گام پاسخ دهید.
پرسش‌های فرعی خوب باید دارای ویژگی‌های زیر باشند:
- پیچیدگی کمتری نسبت به پرسش اصلی داشته باشند.
- تنها بر یک نوع پژوهش متمرکز باشند.
- با ترتیب منطقی ارائه شوند.
به خاطر داشته باشید که پرسش‌های فرعی به هیچ وجه الزامی نیستند. تنها در صورتی باید مطرح شوند که برای پاسخ به پرسش اصلی خود به یافته‌های آن‌ها نیاز داشته باشید. اگر پرسش اصلی شما به اندازه کافی ساده است که بتواند به‌تنهایی مطرح شود، اشکالی ندارد که از بخش پرسش‌های فرعی صرف‌نظر کنید. به عنوان یک قاعده کلی، هرچه موضوع شما پیچیده‌تر باشد، به پرسش‌های فرعی بیشتری نیاز خواهید داشت.
سعی کنید سوال پژوهشی خود را حداکثر به ۴ یا ۵ پرسش فرعی محدود کنید. اگر احساس می‌کنید به بیش از این تعداد نیاز دارید، ممکن است نشانه‌ای باشد که پرسش پژوهشی اصلی شما به اندازه کافی مشخص و دقیق نیست. در این صورت، بهتر است بیانیه مسئله خود را بازبینی کرده و سعی کنید پرسش اصلی خود را دقیق‌تر ی کنید.
