چرا سفالگری می‌تواند تأثیرات زیست‌ محیطی داشته باشد؟

نویسنده: نوید معین زاده،مدرس دوره های سفالگری

در دنیای امروز که دغدغه‌های زیست‌ محیطی بیش از پیش اهمیت یافته‌اند، صنایع مختلف به دنبال یافتن راه‌هایی برای کاهش ردپای کربن و پایداری در فرآیندهای خود هستند.

در دنیای امروز که دغدغه‌های زیست‌ محیطی بیش از پیش اهمیت یافته‌اند، صنایع مختلف به دنبال یافتن راه‌هایی برای کاهش ردپای کربن و پایداری در فرآیندهای خود هستند. صنعت سرامیک و هنر سفالگری نیز از این قاعده مستثنی نیست. این هنر باستانی که ریشه‌های آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد، همواره با طبیعت گره خورده است: از خاک رس که ماده اصلی آن است تا آتش کوره که به آن شکل می‌دهد. اما آیا سفالگری همیشه یک هنر “دوستدار محیط زیست” است؟ پاسخ اینجاست که خیر. فرآیندهای سنتی سرامیک‌سازی می‌توانند تأثیرات قابل توجهی بر محیط زیست داشته باشند.

این مقاله، به موضوع حیاتی سرامیک و پایداری می‌پردازد و راهکارهایی را برای تبدیل هنر سفالگری به فعالیتی مسئولانه و سازگار با محیط زیست ارائه می‌دهد. با تمرکز بر این جنبه کمتر پرداخته شده در منابع فارسی، قصد داریم مخاطبان آگاه به محیط زیست را جذب کنیم و به هنرمندان و علاقه‌مندان کمک کنیم تا با انتخاب‌های آگاهانه، در ساختن آینده‌ای سبز سهیم باشند.

سفالگری، در ظاهر، هنری طبیعی به نظر می‌رسد که با خاک و آب سروکار دارد. اما نگاهی عمیق‌تر به چرخه تولید یک قطعه سرامیکی، پتانسیل تأثیرات منفی زیست‌ محیطی را آشکار می‌سازد:

1. مصرف انرژی بالای کوره (Kiln Energy Consumption):
   • دمای بالا و زمان پخت طولانی: کوره‌های سرامیک برای تبدیل گل رس خام به سرامیک سخت و بادوام، به دماهای بسیار بالا (گاهی بیش از ۱۲۰۰ درجه سانتی‌گراد) نیاز دارند. حفظ این دما برای ساعت‌ها یا حتی روزها، مستلزم مصرف مقادیر عظیمی از انرژی است.
   • منابع انرژی: بسیاری از کوره‌ها با گاز، برق یا حتی سوخت‌های فسیلی (مانند نفت و زغال‌سنگ) کار می‌کنند. سوخت‌های فسیلی، منجر به انتشار گازهای گلخانه‌ای (CO2) و آلاینده‌های هوا می‌شوند که عامل اصلی گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی هستند. حتی کوره‌های برقی، اگر از برق تولید شده با سوخت‌های فسیلی استفاده کنند، به طور غیرمستقیم کربن تولید می‌کنند.
   • پخت‌های متعدد: بسیاری از قطعات سرامیکی دو بار پخته می‌شوند: یک بار پخت بیسکویت (Bisque Firing) برای سخت شدن اولیه و یک بار پخت لعاب (Glaze Firing) برای ذوب لعاب و ایجاد سطح نهایی. هر بار پخت، انرژی زیادی مصرف می‌کند.
2. منابع خاک و مواد اولیه (Clay and Raw Material Sourcing):
   • استخراج خاک رس: اگرچه خاک رس یک منبع تجدیدپذیر است، اما فرآیند استخراج صنعتی آن (مانند معدن‌کاوی) می‌تواند به تخریب زیستگاه‌ها، فرسایش خاک و آلودگی آب منجر شود. حمل‌ونقل خاک از معادن به کارگاه‌ها نیز ردپای کربن قابل توجهی دارد.
   • مصرف مواد معدنی برای لعاب: لعاب‌ها از ترکیب پیچیده‌ای از مواد معدنی مختلف (مانند سیلیس، فلدسپات، کائولن، آهک و اکسیدهای فلزی) تشکیل شده‌اند که استخراج و فرآوری آن‌ها نیز تأثیرات زیست‌ محیطی خود را دارد.
3. دورریز مواد و پسماند (Material Waste and Disposal):
   • ضایعات گل خام: در طول فرآیند ساخت، مقادیر زیادی گل رس ممکن است به صورت ضایعات (گل خشک شده، قطعات شکسته نشده، گل اضافی چرخ) تولید شود که اگر بازیافت نشود، به زباله تبدیل می‌شود.
   • پسماندهای پخت: قطعاتی که در کوره ترک می‌خورند، می‌شکنند یا خراب می‌شوند (مانند وارپ شدن یا ذوب شدن)، دور ریخته می‌شوند. این قطعات پخته شده، دیگر قابل بازیافت به گل خام نیستند و به صورت زباله سرامیکی دفن می‌شوند که تجزیه آن‌ها هزاران سال طول می‌کشد.
   • ضایعات لعاب: لعاب‌های مخلوط شده، اضافات لعاب‌کاری و ظروف حاوی لعاب خشک شده نیز می‌توانند به پسماند تبدیل شوند.
4. لعاب‌های شیمیایی و خطرات بهداشتی (Chemical Glazes and Health Hazards):
   • فلزات سنگین: بسیاری از لعاب‌های سنتی و صنعتی حاوی فلزات سنگین سمی مانند سرب، کادمیوم، کروم، نیکل و کبالت هستند. این فلزات می‌توانند در طول فرآیند تهیه و کاربرد لعاب، به بدن سفالگر آسیب بزنند (از طریق استنشاق یا تماس پوستی) و پس از پخت نیز در صورت عدم تثبیت صحیح، می‌توانند به محیط زیست (از طریق آب‌های زیرزمینی در محل دفن زباله) یا حتی مواد غذایی (در صورت استفاده برای ظروف غذا و آزاد شدن مواد سمی) نفوذ کنند.
   • ذرات معلق سیلیس: کار با گل خشک و لعاب‌های پودری می‌تواند ذرات ریز سیلیس را در هوا پراکنده کند که استنشاق طولانی‌مدت آن‌ها برای ریه‌ها بسیار مضر است و می‌تواند منجر به بیماری‌های جدی تنفسی مانند سیلیکوزیس شود.
   • مواد افزودنی و رقیق‌کننده‌ها: برخی از لعاب‌ها و دوغاب‌ها ممکن است حاوی مواد شیمیایی افزودنی باشند که دفع نامناسب آن‌ها می‌تواند به آلودگی آب و خاک منجر شود.

روش‌های پایدار در سفالگری: هنر مسئولانه در عمل

خوشبختانه، با آگاهی فزاینده از این تأثیرات، روش‌ها و تکنیک‌های پایدارتری در سفالگری در حال توسعه و به‌کارگیری هستند. هنرمندان و کارگاه‌ها می‌توانند با اعمال این تغییرات، به سوی تولید سرامیک پایدار حرکت کنند:

۱. بازیافت گل رس (Clay Recycling):

بازیافت گل رس یکی از ساده‌ترین و مؤثرترین راه‌ها برای کاهش ضایعات در کارگاه سفالگری است.

• جمع‌آوری ضایعات گل: تمام گل‌های استفاده نشده، خشک شده، یا قطعات شکسته شده (قبل از پخت) را می‌توان بازیافت کرد. این شامل گل از چرخ سفالگری، گل‌های اضافی مجسمه‌سازی، یا حتی کارهایی که پیش از پخت خراب شده‌اند، می‌شود.
• فرآیند بازیافت:
  1. خشک کردن: ضایعات گل را در سطل‌های جداگانه جمع‌آوری کنید و اجازه دهید کاملاً خشک شوند.
  2. خیساندن: گل‌های خشک شده را با آب مخلوط کنید تا حالتی شبیه به دوغاب (Slurry) یا لجن پیدا کنند. می‌توان آن‌ها را در سطل‌های پلاستیکی بزرگ خیساند.
  3. تبخیر/جداسازی آب: اجازه دهید آب اضافی تبخیر شود یا از روی آن جدا شود. برخی سفالگران از پارچه‌های ضخیم (مانند گونی کنفی) برای جذب آب اضافی استفاده می‌کنند.
  4. ورز دادن (Wedging): پس از رسیدن گل به قوام مناسب (پلاستیسیته کافی)، باید آن را ورز دهید تا حباب‌های هوا خارج شده و گل همگن و آماده استفاده مجدد شود.
• اهمیت: بازیافت گل نه تنها ضایعات را به حداقل می‌رساند، بلکه هزینه‌های خرید گل جدید را کاهش می‌دهد و مصرف منابع طبیعی (خاک) را نیز کمتر می‌کند.

۲. کاهش مصرف انرژی کوره (Reducing Kiln Energy Consumption):

• بهینه‌سازی بارگذاری کوره (Kiln Packing Optimization):
  • کوره را تا حد امکان پر کنید، اما فضای کافی برای گردش حرارت باقی بگذارید. هر بار پخت، انرژی زیادی مصرف می‌کند، بنابراین پخت بهینه به معنای استفاده حداکثری از هر چرخه پخت است.
  • از قفسه‌ها و پایه‌های کوره (Kiln Shelves and Posts) به درستی استفاده کنید تا فضای کوره را بهینه‌سازی کنید.
• استفاده از کوره‌های با کارایی بالا (Energy-Efficient Kilns):
  • کوره‌های مدرن با عایق‌بندی بهتر، کنترل دمای دقیق‌تر و سیستم‌های بازیافت حرارت (Heat Recovery Systems) طراحی شده‌اند که مصرف انرژی را به شدت کاهش می‌دهند.
  • اگر قصد خرید کوره جدید دارید، به رتبه‌بندی مصرف انرژی آن توجه کنید.
• پخت‌های کم‌مصرف (Energy-Saving Firing Methods):
  • پخت یک مرحله‌ای (Single Firing/Monoportera): در این روش، قطعات لعاب‌خورده به صورت خام یک‌باره پخته می‌شوند و نیاز به پخت بیسکویت جداگانه از بین می‌رود. این کار مصرف انرژی را تا حدود ۵۰ درصد کاهش می‌دهد. البته، این روش نیاز به مهارت بیشتری در لعاب‌کاری قطعات خام دارد.
  • پخت‌های با دمای پایین‌تر (Lower Temperature Firings): کاوش در لعاب‌ها و گل‌هایی که در دماهای پایین‌تر (مانلاً کون ۰۶ تا ۰۴ برای Earthenware) به نتایج مطلوب می‌رسند. این روش به طور قابل توجهی مصرف انرژی را کاهش می‌دهد.
  • پخت خورشیدی/برقی با انرژی تجدیدپذیر: استفاده از کوره‌های برقی که انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر مانند پنل‌های خورشیدی یا انرژی بادی تأمین می‌کنند، پایدارترین گزینه است. این روش ردپای کربن را به صفر نزدیک می‌کند.
  • کاهش حجم کوره: در صورت امکان و برای کارهای کوچک، از کوره‌های کوچک‌تر یا پخت‌های کوتاه‌تر استفاده کنید.

۳. لعاب‌های دوستدار محیط زیست (Eco-Friendly Glazes):

• حذف فلزات سنگین سمی: مهم‌ترین گام، اجتناب کامل از لعاب‌های حاوی سرب، کادمیوم و سایر فلزات سنگین سمی (مانند باریم، کروم، اورانیوم و برخی ترکیبات نیکل و کبالت) است. این فلزات نه تنها برای سلامتی سفالگر مضر هستند، بلکه پس از دورریز قطعات، می‌توانند وارد خاک و آب شوند.
• استفاده از لعاب‌های غیرسمی و مواد اولیه طبیعی:
  • به جای فلزات سنگین، از اکسیدهای فلزی بی‌خطرتر مانند اکسید آهن، مس (با احتیاط) و منگنز (با احتیاط) برای رنگ‌آمیزی استفاده کنید.
  • استفاده از خاکسترهای گیاهی (Wood Ash Glazes): خاکستر چوب حاوی سیلیس، آلومینا و قلیاهایی است که می‌توانند به عنوان مواد اولیه لعاب عمل کنند و بافتی طبیعی و ارگانیک به کار بدهند. این روش، بازیافت پسماند چوب نیز محسوب می‌شود.
  • لعاب‌های بر پایه خاک رس (Clay-Based Glazes): این لعاب‌ها که بیشتر از خاک‌های طبیعی و محلی تشکیل شده‌اند، حاوی مواد شیمیایی کمتری هستند.
  • پژوهش و آزمایش با مواد طبیعی: تشویق به آزمایش با مواد طبیعی موجود در محیط زیست (با آگاهی از ایمنی آن‌ها) برای خلق لعاب‌های منحصر به فرد و پایدار.
• سیستم‌های بسته آب لعاب‌کاری: از سیستم‌های ته‌نشینی برای جمع‌آوری ذرات لعاب در آب استفاده کنید تا از ورود آن‌ها به سیستم فاضلاب جلوگیری شود.

۴. استفاده از مواد اولیه محلی و طبیعی (Local and Natural Raw Materials):

• مزایای خاک‌های محلی:
  • کاهش ردپای کربن: حمل و نقل خاک از فواصل دور، مصرف سوخت و انتشار گازهای گلخانه‌ای را افزایش می‌دهد. استفاده از خاک‌های رس محلی، این ردپا را به شدت کاهش می‌دهد.
  • کشف هویت منطقه‌ای: کار با خاک‌های محلی می‌تواند به خلق آثاری با هویت منحصر به فرد منطقه و بازتاب‌دهنده ویژگی‌های جغرافیایی آن کمک کند.
  • حمایت از اقتصاد محلی: خرید مواد از منابع محلی، به اقتصاد منطقه کمک می‌کند.
• شناسایی و فرآوری: سفالگران می‌توانند خاک‌های رس موجود در منطقه خود را شناسایی کرده و پس از آزمایش و فرآوری مناسب (شستشو، خشک کردن، ورز دادن)، از آن‌ها در کارهای خود استفاده کنند.
• استفاده از مواد بازیافتی در بدنه گل: افزودن مواد بازیافتی مانند شیشه خرد شده (لعاب‌های پخته شده قابل بازیافت به گل خام نیستند، اما می‌توانند به عنوان فیلر در برخی گل‌ها استفاده شوند)، خاکستر یا الیاف طبیعی به بدنه گل، می‌تواند مقاومت آن را افزایش داده و در عین حال مصرف مواد اولیه جدید را کاهش دهد.

۵. مدیریت پسماند و آب (Waste and Water Management):

• دفع صحیح مواد شیمیایی و ضایعات:
  • لعاب‌های باقیمانده و مواد شیمیایی را هرگز مستقیماً در فاضلاب نریزید. آن‌ها را در ظروف دربسته نگهداری کرده و به مراکز بازیافت مواد شیمیایی یا پسماندهای خاص تحویل دهید.
  • پودرهای لعاب و گل خشک شده را با دقت جاروبرقی بکشید و در ظروف دربسته نگهداری کنید تا از پراکندگی ذرات مضر در هوا جلوگیری شود.
• استفاده از آب بازیافتی در کارگاه:
  • در سینک‌های کارگاه، از حوضچه‌های ته‌نشینی چندمرحله‌ای (Settling Tanks/Clay Traps) استفاده کنید تا ذرات گل و لعاب قبل از ورود به فاضلاب ته نشین شوند. این آب را می‌توان پس از ته‌نشینی، برای تمیز کردن ابزار، یا رقیق کردن گل و لعاب مجدداً استفاده کرد.
  • کاهش مصرف آب در فرآیندهای شستشو و تمیزکاری.

طراحی برای ماندگاری: ساخت قطعات با کیفیت و بادوام

پایداری فقط به فرآیند تولید محدود نمی‌شود؛ به عمر مفید محصول نیز بستگی دارد. ساخت قطعات سرامیکی با کیفیت و بادوام که عمر طولانی داشته باشند و به دورریز کمتر منجر شوند، یک جنبه حیاتی از پایداری است:

• اهمیت کیفیت بر کمیت: به جای تولید انبوه قطعات ارزان‌قیمت و کم‌دوام که سریعاً شکسته و دور ریخته می‌شوند، بر تولید قطعات هنری و کاربردی با کیفیت بالا تمرکز کنید که ارزش ماندگاری داشته باشند.
• انتخاب مواد اولیه مناسب: استفاده از گل‌های با کیفیت و لعاب‌های مناسب که پس از پخت، سطحی سخت و مقاوم در برابر ضربه، خراش و سایش ایجاد می‌کنند.
• تکنیک‌های ساخت قوی: استفاده از تکنیک‌های صحیح ساخت و پخت (مانند ورز دادن صحیح گل، خشک کردن آهسته و کنترل شده، پخت مناسب در کوره) برای اطمینان از استحکام نهایی قطعه.
• طراحی جاودانه (Timeless Design): خلق آثاری با طراحی‌های کلاسیک و جاودانه که از مد نمی‌افتند و در طول زمان همچنان جذاب و کاربردی باقی می‌مانند. این امر، نیاز به جایگزینی مکرر ظروف را کاهش می‌دهد.
• قابلیت تعمیر: در صورت امکان، طراحی قطعات به گونه‌ای باشد که در صورت آسیب جزئی، قابل تعمیر باشند.
• کاربردی بودن و چندمنظورگی: تولید ظروف و اشیایی که کاربردی بوده و بتوان از آن‌ها در زندگی روزمره استفاده کرد، یا چندین کاربرد داشته باشند.

نقش سفالگر در ترویج پایداری: هنر، ابزاری برای فرهنگ‌سازی

هنرمندان و سفالگران نقشی فراتر از خلق اشیاء زیبا دارند؛ آن‌ها می‌توانند با انتخاب‌های خود و اطلاع‌رسانی، به فرهنگ‌سازی و افزایش آگاهی عمومی درباره پایداری کمک کنند:

1. شفافیت در فرآیند تولید:
   • با مشتریان و مخاطبان خود در مورد روش‌های پایدار که در کارگاه خود به کار می‌برید، صحبت کنید.
   • جزئیات مواد استفاده شده (مثلاً “لعاب بدون سرب ساخته شده با خاکستر چوب محلی”) و فرآیندهای پخت (مثلاً “پخت با کوره برقی با انرژی تجدیدپذیر”) را به اشتراک بگذارید.
   • این شفافیت، نه تنها به مصرف‌کنندگان آگاه قدرت انتخاب می‌دهد، بلکه الهام‌بخش دیگر هنرمندان نیز خواهد بود.
2. آموزش و کارگاه‌های عملی:
   • کارگاه‌های آموزشی در زمینه سفالگری پایدار برگزار کنید. این کارگاه‌ها می‌توانند شامل آموزش بازیافت گل، تهیه لعاب‌های طبیعی، یا معرفی تکنیک‌های پخت کم‌مصرف باشند.
   • با آموزش نسل بعدی سفالگران، بذر پایداری را در آینده این هنر می‌کارید.
3. انتخاب‌های مسئولانه مواد و تجهیزات:
   • هنگام خرید مواد اولیه، از تأمین‌کنندگانی خرید کنید که به پایداری متعهد هستند.
   • در صورت خرید تجهیزات جدید (مانند کوره)، به مصرف انرژی و تأثیرات زیست‌ محیطی آن توجه کنید.
4. الهام‌بخشی از طریق هنر:
   • آثاری خلق کنید که به طور مستقیم یا غیرمستقیم، پیام‌های زیست‌ محیطی و پایداری را منتقل می‌کنند.
   • استفاده از فرم‌ها، بافت‌ها و رنگ‌های طبیعی که یادآور طبیعت هستند، می‌تواند حس ارتباط با محیط زیست را در بینندگان تقویت کند.
   • برگزاری نمایشگاه‌هایی با تمرکز بر هنر پایدار و گفتگو با مخاطبان در مورد این موضوعات.
5. همکاری و شبکه‌سازی:
   • با دیگر هنرمندان، مؤسسات آموزشی و فعالان محیط زیست همکاری کنید تا ایده‌ها و بهترین شیوه‌های پایداری را به اشتراک بگذارید.
   • تشکیل انجمن‌ها یا گروه‌هایی برای ترویج سفالگری پایدار.

نتیجه‌گیری: سفالگری پایدار، تعهد به میراث و آینده

سرامیک و پایداری، دو مفهوم جدایی‌ناپذیر در هنر و صنعت امروز هستند. اگرچه سفالگری به طور سنتی با خاک و آتش گره خورده، اما نیاز به نگاهی مسئولانه به منابع، انرژی و پسماندها، بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. با اتخاذ روش‌های پایدار در بازیافت گل، کاهش مصرف انرژی کوره، استفاده از لعاب‌های دوستدار محیط زیست، به‌کارگیری مواد اولیه محلی و مدیریت صحیح پسماندها، می‌توانیم تأثیرات زیست‌ محیطی سفالگری را به حداقل برسانیم.

فراتر از تکنیک‌ها، نگرش به “طراحی برای ماندگاری” و تعهد به خلق آثار با کیفیت و بادوام که در طول زمان ارزش خود را حفظ کنند، یک گام مهم در مسیر پایداری است. در نهایت، نقش سفالگر به عنوان یک سفیر محیط زیست، از اهمیت بالایی برخوردار است. با انتخاب‌های آگاهانه و اطلاع‌رسانی به جامعه، هنرمندان می‌توانند به فرهنگ‌سازی و ترویج یک زندگی پایدارتر کمک کنند.

سفالگری پایدار، نه تنها به حفظ محیط زیست کمک می‌کند، بلکه به هنر شما معنا و ارزشی عمیق‌تر می‌بخشد. این یک تعهد به نسل‌های آینده و احترام به میراث گرانبهای خاک و آتش است. با هر قطعه‌ای که خلق می‌کنید، داستانی از مسئولیت‌پذیری و امید به آینده‌ای سبزتر را روایت کنید. بیایید با دستان خود، هنری را بیافرینیم که هم زیباست و هم با زمین مهربان.