ادبیات خاکستری: از اهمیت تا دسترسی راهنمای عملی برای پژوهشگران
نویسنده:مینا مهدویان، پژوهشگر و مدرس دوره های پژوهشگری
وقتی به عنوان پژوهشگر به دنبال منابع می‌گردیم، معمولاً اولین جاهایی که به ذهنمان می‌رسد کتاب‌های منتشر شده توسط ناشران معتبر و مقالات چاپ شده در مجلات علمی-پژوهشی داوری شده (Peer-Reviewed) است. این‌ها را “ادبیات رسمی” یا گاهی “ادبیات سفید” می‌نامیم. کاملاً مشخص، در دسترس و اغلب با مهر تایید جامعه علمی.
اما دنیای اطلاعات به همین‌ها محدود نمی‌شود. تصور کن حجم عظیمی از دانش و اطلاعات وجود دارد که توسط سازمان‌ها، موسسات دولتی، دانشگاه‌ها، شرکت‌ها، و حتی نهادهای غیرانتفاعی تولید می‌شود، اما از طریق کانال‌های نشر تجاری و رسمی منتشر نمی‌شود. این همان چیزی است که به آن ادبیات خاکستری می‌گوییم.
ادبیات خاکستری اطلاعاتی است که خارج از کانال‌های سنتی نشر و توزیع (مانند ناشران تجاری یا مجلات دانشگاهی) تولید می‌شود.
چرا ادبیات خاکستری نامیده می شود؟
این نامگذاری به این دلیل است که این نوع ادبیات، نه کاملاً “سیاه” (یعنی منتشر نشده و غیرقابل دسترس، مثل یادداشت‌های شخصی یک محقق) است و نه کاملاً “سفید” (یعنی به طور رسمی و تجاری منتشر شده). در یک طیف میانی قرار می‌گیرد. کنترل و توزیع آن معمولاً در دست خود سازمان تولیدکننده است، نه یک ناشر تجاری.
این نوع اطلاعات می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- گزارش‌ها (reports) ،گزارشهای فنی و تحقیقاتی: مثلاً گزارشی که یک موسسه تحقیقاتی دولتی در مورد آلودگی هوا منتشر می‌کند.
- پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری: این‌ها نتایج تحقیقات مفصلی هستند که در دانشگاه‌ها انجام می‌شوند و گرچه معمولاً داوری می‌شوند، اما به شکل تجاری منتشر نمی‌شوند (مگر اینکه بعداً به کتاب یا مقاله تبدیل شوند
- مجموعه مقالات کنفرانس‌ها (Conference Proceedings): مقالاتی که در یک کنفرانس ارائه می‌شوند، اغلب در یک مجموعه منتشر می‌شوند که توسط برگزارکننده کنفرانس توزیع می‌شود.
- پیش‌نویس‌های مقالات (Pre-prints):نسخه‌های اولیه مقالات که محققان قبل از ارسال به مجلات، در آرشیوهای آنلاین مثل arXiv به اشتراک می‌گذارند.
- اوراق سفید (White Papers):گزارشهای عمیق و مستدلی که توسط یک سازمان (اغلب شرکت‌ها یا نهادهای فکری) برای ارائه راه‌حل یا تشریح یک موضع منتشر می‌شود.
- داده‌های آماری و گزارشهای دولتی: مثلاً گزارشهای مرکز آمار یا بانک مرکزی.
- راهنماها و دستورالعمل‌های فنی: که توسط سازمان‌های استاندارد یا نهادهای تخصصی تهیه می‌شوند.
- بروشورها و جزوات اطلاعاتی: تولید شده توسط سازمان‌های معتبر
- متون سیاستی/خط مشی (policy literature)
- مقالات در دست تهیه (working papers)
- خبرنامه‌ها (newsletters)
- سخنرانی ها(speeches)
- اسناد دولتی (government documents)
- گزارشهای رسمی(white papers)
- طرحهای شهری (Urban plans)
چرا ادبیات خاکستری برای یک پژوهشگر مبتدی (و حتی حرفه‌ای) مهم است؟
ادبیات خاکستری (Grey literature) به این دلیل اهمیت دارند که گاهی وقتها شما برای کارهای پژوهشی به اطلاعاتی نیاز دارید که در گروه grey literature هستند. مثلا زمانی که شما بخواهید یک مقاله مروری( Review article) یا مقاله مرور نظام مند (systematic review) بنویسید.
- به روز بودن: اغلب، اطلاعات موجود در ادبیات خاکستری بسیار جدیدتر از مقالات و کتاب‌های رسمی است. فرآیند داوری و چاپ مقالات زمان‌بر است، اما یک گزارش فنی می‌تواند خیلی سریع‌تر منتشر شود.
- جزئیات بیشتر:گاهی گزارشهای فنی یا پایان‌نامه‌ها حاوی جزئیات روش‌شناسی، داده‌های خام، یا نتایج جانبی هستند که در مقالات خلاصه‌تر یافت نمی‌شوند.
- پوشش موضوعات خاص و نوظهور: ممکن است در مورد یک موضوع بسیار جدید یا خیلی تخصصی، هنوز مقاله رسمی زیادی منتشر نشده باشد، اما گزارش‌ها یا مجموعه مقالات کنفرانس اطلاعات خوبی داشته باشند.
- دیدگاه‌های متفاوت:ادبیات خاکستری می‌تواند دیدگاه‌های سازمان‌های مختلف (دولتی، خصوصی) را منعکس کند که شاید در ادبیات آکادمیک کمتر به آن پرداخته شده باشد.
ویژگی های کلیدی ادبیات خاکستری
- منبع تولید: این اطلاعات اغلب توسط سازمان‌هایی تولید می‌شود که مستقیماً “در میدان عمل” هستند مانند سازمان‌های دولتی و بین‌دولتی، سازمان‌های غیردولتی (NGOs) و بخش صنعت). هدف آن‌ها ذخیره اطلاعات و گزارش فعالیت‌ها، چه برای استفاده داخلی خودشان یا برای اشتراک‌گذاری و توزیع گسترده‌تر است.
- سرعت انتشار: تولید این نوع ادبیات بدون تأخیرها و محدودیت‌های نشر تجاری و دانشگاهی صورت می‌گیرد. به همین دلیل، ادبیات خاکستری می‌تواند به‌روزتر و جدیدتر از مقالات منتشر شده در مجلات علمی باشد.
- عدم داوری همتا (Peer Review): نکته بسیار مهم این است که ادبیات خاکستری (معمولاً) فرآیند داوری همتا (بررسی دقیق توسط متخصصان دیگر قبل از انتشار) را طی نمی‌کند.
- کیفیت متغیر: به دلیل عدم وجود داوری همتا، کیفیت این نوع منابع می‌تواند بسیار متغیر باشد (از بسیار خوب تا بسیار ضعیف).
- نیاز به ارزیابی انتقادی: هنگام استفاده از ادبیات خاکستری، بسیار مهم است که منبع خود را به دقت و با دید انتقادی ارزیابی کنید تا از اعتبار و صحت آن مطمئن شوید.
به طور خلاصه، ادبیات خاکستری منبعی ارزشمند برای اطلاعات به‌روز و خاص است که اغلب در انتشارات رسمی یافت نمی‌شود، اما به دلیل عدم نظارت دقیق کیفی (مانند داوری همتا)، باید با احتیاط و ارزیابی دقیق مورد استفاده قرار گیرد.
در حالی که ادبیات خاکستری می‌تواند بسیار ارزشمند باشد، باید با احتیاط و نگاهی نقادانه به آن نزدیک شوی. چرا؟ چون برخلاف مقالات مجلات معتبر، بسیاری از انواع ادبیات خاکستری فرآیند “داوری همتا” (Peer Review) به آن شکل دقیق را طی نکرده‌اند. این یعنی ممکن است کیفیت، دقت، و بی‌طرفی آن‌ها به اندازه مقالات رسمی نباشد.
پس هنگام استفاده از ادبیات خاکستری، این سوالات را بپرسید:
- چه کسی این مطلب را تولید کرده؟ (اعتبار و تخصص سازمان تولیدکننده چقدر است؟)
- هدف از تولید این مطلب چه بوده؟ (آیا ممکن است سوگیری خاصی داشته باشد؟)
- روش‌شناسی آن چقدر معتبر است؟ (اگر یک گزارش پژوهشی است).
- آیا با سایر منابع معتبر همخوانی دارد؟
کجا به دنبال ادبیات خاکستری بگردید
اول مشخص کنید که به چه نوع ادبیات خاکستری احتیاج دارید. پیدا کردن آن کمی بیشتر از جستجو در پایگاه‌های مقالات رایج، مهارت می‌خواهد. می‌توانی:
- مستقیماً به وب‌سایت سازمان‌های مرتبط با موضوع پژوهشت مراجعه کنی (مثلاً وزارتخانه‌ها، سازمان‌های بین‌المللی مثل WHO، دانشگاه‌ها).
- سازمان‌های مرتبط را شناسایی کنید: سازمان‌هایی را پیدا کنید که احتمالاً در زمینه موضوعات مورد علاقه شما، این نوع اطلاعات (ادبیات خاکستری) را منتشر می‌کنند.
- وب‌سایت‌های آن‌ها را جستجو کنید: مستقیماً به وب‌سایت این سازمان‌ها مراجعه کرده و به بخش‌هایی با عناوینی مانند “اسناد” (Documents)، “گزارش‌ها” (Reports) آمار (statistics)یا “کتابخانه/آرشیو” (Library) توجه ویژه‌ای داشته باشید.
- انواع سازمان‌ها را در نظر بگیرید: بر اساس پژوهشی که قبلاً انجام داده‌اید، سازمان‌های دولتی، سازمان‌های غیردولتی (non-profits)، انجمن‌های حرفه‌ای، موسسات تحقیقاتی و سایر نهادها را مد نظر قرار دهید.
- از پایگاه‌های اطلاعاتی تخصصی که برخی انواع ادبیات خاکستری را پوشش می‌دهند (مثل OpenGrey در اروپا یا پایگاه‌های اطلاعاتی پایان‌نامه‌ها) استفاده کنی.
- از کتابداران متخصص کمک بگیرید.
استفاده از گوگل برای جستجوی ادبیات خاکستری:
می‌توانید از قابلیت محدود کردن جستجو به یک سایت خاص در گوگل (site: operator) استفاده کنید تا جستجوی شما فقط در وب‌سایت یک سازمان دولتی، یک موسسه خاص یا یک دامنه (مثلاً .gov یا .org) انجام شود.
مثالها:
- برخی سازمان‌های بین‌المللی (مانند WHO، World Bank) ممکن است گزارش‌هایی در مورد ایران داشته باشند.
جستجوی شما در گوگل:
air pollution Iran site:who.int
- با استفاده از public health” smoking.gov.usa جستجوی خود را به وب سایتهای کشور آمریکا که اطلاعاتی در مورد این دو کلمه کلیدی public health ,smoking دارند محدود میکنید.
به طور خلاصه، برای یافتن ادبیات خاکستری، باید به صورت هدفمند وب‌سایت‌های سازمان‌های مرتبط با موضوعتان را جستجو کنید یا از ابزارهای جستجوی پیشرفته گوگل مانند site: به همراه کلمات کلیدی مناسب بهره ببرید
وب سایتهای برای دسترسی به ادبیات خاکستری:
https://www.proquest.com/index
